Ebû Îsâ Muhammed Et-Tirmizî’nin Kader Tasavvuru

Bugün Özbekistan sınırları içinde bulunan Tirmiz’de 209/824 yılında doğan Ebû Îsâ Muhammed b. Îsâ et-Tirmizî hicrî 3. asrın önde gelen hadis âlimlerindendir. Rivâyetü’l-hadis kitaplarının en güzel örneklerinin verildiği bu dönemde Tirmizî de el-Câmiu’s-Sahîh adlı eserini kaleme almış “Kimin evinde bu kitap bulunursa orada konuşmakta olan peygamber vardır.” diyerek eserinin değerini ortaya koymuştur. İlim tarihi boyunca telif edilen eserler, içinde bulundukları çağın siyasi, iktisadi, içtimai, dinî ve kültürel yapısından etkilenmiştir. Hadis kaynakları da bu temel yargının yörüngesinde teşekkül etmiştir. Bu bağlamda ekseriyeti hicrî üçüncü asırda telif ve tasnif edilen hadis eserlerinde dönemin tartışma konularının yoğun olarak işlendiği görülmektedir. Bu dönemdeki tartışmalar Abbasî devletinin Mu’tezile’yi resmi mezhep ilan edip diğer düşünce ekollerine karşı tavır takınmasının da etkisiyle iman, Allah’ın sıfatları, kader gibi itikâdî konularda temerküz etmiştir. Hicrî üçüncü asırda ehl-i hadisin önemli temsilcilerinden biri olan Tirmizî, itikâdî ekollerin “kader” konusunda ehl-i hadis inanç sistemine muhalif olan görüşlerine bigâne kalmamış, el-Câmi adlı eserinin bölüm ve konu başlıklarında ve bu başlıklar altına yerleştirdiği hadislerle kendi düşüncelerini ortaya koymuştur. O, aynı zamanda muhalif fırkaların “kader” konusundaki görüşlerini çürütmeyi de hedeflemiştir. Bu maksatla eserindeki bölümlerden birini “kader” olarak isimlendirmiş, on dokuz konu başlığı altında yirmi beş hadisle konuyu işlemiştir.

Bu tebliğde Tirmizî’nin kader tasavvuru ortaya konulmakta, ona göre kaderin mahiyeti, kader-yaratma, kader-ilim, hayır ve şer-kader ilişkisi, kadere imanın farziyeti ve kader konusunu tartışmanın imkanı gibi konular incelenmektedir. Bu çerçevede şu somut sorulara cevap aranmaktadır: “Tirmizî’nin kader anlayışının teşekkülünde etken olan faktörler nelerdir?”, “Tirmizî’nin kader anlayışının temel parametreleri nelerdir?”, “Tirmizî kader konusunda muhalefetinin merkezine hangi fırkayı ve görüşü yerleştirmektedir?”, “Tirmizî’nin kader anlayışının etkileri nelerdir?” Tirmizî, kaderi ispat, insanın fiillerini Allah’ın yaratması, kadere iman, kader konusunda tartışma gibi konu özelindeki temel meselelerde ehl-i hadisin klasik yaklaşımını benimsemekte, kader karşıtlarına ya da muhaliflerine rivayetleri kullanarak cevaplar vermektedir. Kader anlayışının teşekkülünde ve muhaliflerle polemiklerinde hocası Buhârî’nin etkisi görülmekte; kimi zaman muhalifleri aleyhindeki iddialarını desteklemek için zayıf hadisler kullanabilmektedir.

Anahtar kelimeler: Hadis, Tirmizî, el-Câmiü’s-sahîh, kader, tasavvur.